تعریف فرش دستباف:
فرش کلمه ای است عربی به معنی گستردن و گستردنی، و آن هر چیز که گسترده شود، از قالی و پلاس و بستر و نظایر آن را شامل می شود. قالی مأخوذ از کلمه ترکی قالین می باشد به معنی فرش بزرگ پرزدار که با نخ و پشم به رنگ ها و نقوش مختلف می بافند و قالی کوچک را قالیچه گویند[۱].
مقصود از فرش یا قالی دستباف، فرشی است که به وسیله دست از تار و پود بافته می شود و در این نوشته ها هر جا صحبت از فرش یا قالی می شود همان نوع دستباف مد نظر است. کما این که امروزه فرش های ماشینی گسترش زیادی یافته اند که موضوع بحث ما نیستند.
۱-۲- اجزاء قالی
یک قالی تشکیل شده از تار و پود و پرز و یا خواب قالی که به آن معمولاً گوشت قالی هم می گویند.
تار در قالی عبارت است از نخ هایی که موازی یکدیگر در طول قالی قرار می گیرند. این نخ ها ممکن استاز ابریشم، پشم و یا پنبه انتخاب شود.
پود قالی عبارت است از رشته نخ هایی که به صورت موازی یکدیگر از بین نخ های تار گذشته و به طور افقی در دار قالی عبور داده می شوند. جنس این نخ ها معمولاً در قالی های عالی ابریشم و در قالی های خوب و متئسط پشم و در قالی های متوسط تا معمولی نخ پنبه میباشد. البته بایستی در نظر داشت که استفاده نخ پنبه ای برای پود به واسطه محکم بودن و همچنین عدم کشش زیاد آن برای قالی مناسب تر است.
پرز (خواب و یا گوشت) فرش، سطح خارجی آن را تشکیل می دهد که به وجود آمدن طرح و رنگ های مختلف در فرش به واسطه وجود آن هاست. جنس پرز فرش را در قالی های ممتاز و عالی ابریشم و در سایر قالی ها پشم تشکیل می دهد.
خواب و یا گوشت فرش به وسیله گره هایی که در تارها می خورد به وجود می آید. پس از آن که یک رج گره زده شد آن گاه نخ پود روی آن قرارمی گیرد. ممکن است پس از هر رج گره یک تا سه نخ پود روی آن قرار گیرد. در این صورت در اصطلاح بافندگی به آن هر جین سه پود (و یا هر جین دو پود و…) می گویند و در صورت وجود یک نخ پود به آن جین در میان می گویند.
۱-۳- ابزار تولید
مقصود از ابزار تولید، آن ابزار آلاتی است که در نقاط مختلف کشور در اختیار بافندگان قرار دارد و آن ها با کمک و استفاده از آن ها مبادرت به تولید فرش می کنند.
دار که عبارت است از دستگاهی که قالی بر آن بافته می شود مهم ترین و اساسی ترین ابزار تولید در قالیبافی است و به دو صورت افقی و عمودی می باشد.
در دارهای افقی ۲ تیر چوبی مستقیم به موازات هم در فاصله ثابتی به وسیله چهار میخ چوبی یا فلزی در زمین محکم می شود و نخ های تار به دور این دو تیر پیچیده می شود. در این دستگاه معمولاً تیرهای جانبی وجود ندارد. برپایی و حمل و نقل این گونه دارها آسان است و اغلب توسط ایلات و عشایر کوچ نشین برای تولید قالیچه مورد استفاده قرار می گیرد.
دار عمودی که چهارچوب آن یا مستقیماً روی پایه هایی قرار می گیرد و یا تیرک های کناری آن در گودالی در زمین محکم می شوند، خود بر سه نوع است که عبارتند از: دار ثابت، دار تبریزی و دار گردان.
دار ثابت:
در دار ثابت فرش در چهارچوبی که جایی برای حرکت ندارد بافته می شود و اندازه آن تقریباً برابر اندازه چهارچوب است. در این نوع دار محل نشستن قالیباف همراه با بافت فرش بالا می رود.
دار تبریزی:
در دار تبریزی که به دار آذربایجانی و ترکی نیز موسوم است تیرک های افقی بالایی و پایینی دار (سردار و زیردار) به وسیله زبانه هایی محکم می شوند م چنان چه زبانه ها بیرون آورده شود، فرش دور سردار و زیردار می چرخد، بدین ترتیب فرشی حداکثر با اندازه دو برابر طول داربست می توان تهیه کرد. در این دار، محل نشستن قالیباف ثابت است.
دار گردان:
در دار گردان سردار یا زیردار یا هر دو به وسیله اهرم هایی به دور خود می چرخند، در این دارها معمولاً نخ های تار روی سردار (تیرک بالایی) و فرش روی زیردار (تیرک پایینی) پیچیده می شود. در چنین دستگاهی می توان طول فرش را به هر انندازه که لازم باشد افزود.
تادهه های اخیر تغییراتی در دار پدید نیامده بود و همه به همان طریق قرون گذشته تهیه و مورد استفاده قرار می گرفتند. کم کم ابداعاتی در ساختمان دار پدید آمد که از آن جمله می توان ساخت دارهای فلزی و یا استفاده از چرخ دنده های فلزی را در دارها نام برد که تا حدودی از زحمت قالیبافان در بالا و پایین بردن فرش کاسته است. گفته می شود که قالی هایی که در دارهای فلزی بافته می شوند، طول و عرض ثابت تری دارند و کمتر سرکجی در آن ها دیده می شود. استفاده از نیمکت های راحت و بهداشتی حداقل در بعضی از کارگاه های بزرگ توصیه شده است.
از ابزار دیگر قالیبافی یم توان شانه یا دفه را نام برد که معمولاً چوبی یا دندانه های آهنی و یا کلاً آهنی است و به وسیله آن پودها بر روی یک ردیف گره کوبیده می شوند. ابزار دیگر قالیبافی چاقو است که هر نخ پرز یا خامه پس از چرخش یا گره به دور تار به وسیله آن بریده می شود. طول این چاقو معمولاً بین ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر است.
سرکش یااره قطعه آهنی است کهنوک آن دندانه دار است و وقتی دو رج قالی را بافتند با آن مثل شانه خامه ها را شانه می کنند تابرای قیچی کردن آماده باشد. پس از سرکش کردن باقیچی با مقراض مخصوصی خامه یا پرز قالی را کوتاه می کنند. به منظور سنجش یکنواختی پرز قالی معمولاً به پشت یکی از تیغه های قیچی یک قطعه کوچک آهن نصب می شود.
ابزار اندازه گیری در قالیبافی گره است و آنن وسیله ای است فلزی به طول ذرع یعنی ۵/۶ سانتی متر که از آن برای اندازه گیری تعداد گره (خانه) و یا تعیین رج شمار استفاده می شود.
نقشه یا طرح از دیگر وسایل مورد نیاز قالی باف است. نقشه ها معمولاً روی کاغذهای میلیمتری پیاده می شوند و معمولاً برای حفظ آن ها بر روی پارچه متقال آهاردار چسبانده می شود. هر کاغذ میلیمتری نشانه یک گره است که بر حسب اندازه قالی تعداد گره هر ردیف و رنگ در نقشه معین می شود و گره ها به شماره بافته می شود. معمولاً برای اجزاء مختلف قالی نظیر حاشیه، زمینه، ترنج، … نقشه های جداگانه ای وجود دارد.
ایلات و عشایر معمولاً از نقشه های حفظی و یکنواخت برای بافت استفاده می کنند.
۱-۴- انواع بافت
بافت با گره زنی اساس کار قالیبافی را تشکیل می دهد. گره ها توسط نخ های رنگ شده بر روی تار قالی زده می شود. هر قدر تعداد این گره ها در سطح قالی زیادتر باشد مرغوبیت و استحکام قالی نیز زیادتر می باشد. طریقه گره زنی در نقاط مختلف ایران فرق می کند. معمولاً دو نوع گره در تمام ایران به کار برده می شود، گره فارسی و گره ترکی باف.